OTONOM ARAÇLARIN HUKUKİ SORUMLULUĞU

Av. Özhan A. IŞIK - 1 yıl önce - Hukuk - 3254

OTONOM ARAÇLARIN HUKUKİ SORUMLULUĞU

1.GİRİŞ

Bilginin teknoloji sayesinde hızla gelişerek arttığı bir çağda yaşamaktayız. Bu teknolojik gelişmeler toplumun sadece belirli bir alanında değil diğer alanlarda da gelişmesini sağlamaktadır. Bu sebeple toplumu düzenleyen hukuk sistemlerinin güncel olması ve teknoloji ile iç içe olmasını zorunludur. Örneğin otonom araç teknolojisi sadece otomotiv sektöründe değil hukuk vb. alanlarda da gelişimi sağlar. 

Günümüzde artık birden fazla üretici tarafından farklı otonom seviyelerinde araçlar üretilmektedir. Bu araçlardan tam otonom olanları yani aracın idaresinin tamamen sürücünün dışında olduğu araçlarda mevcuttur. Bu yazımızda otonom araçların teknik bir sebep (ör: yazılım hatası) veya başka bir hata sonucu kaza yapması durumunda kimlerin sorumlu olacağını veya olması gerektiği üzerinde duracağız. 

2.OTONOM ARAÇLARIN ÖĞRENME SÜRECİ

Kısaca otonom aracın öğrenme sürecindeki aşamalar şu şekildedir;

1. Dış faktörler(çevre) ve araçların ölçülerinin sensörler aracılığıyla belirlenmesi
2. Sensörlerin aktardığı bilgiler doğrultusunda dış faktörlerinin resminin oluşturulması
3. Oluşturulan bu resim verisi ile nasıl hareket edileceğine dair karar alınması
4. Alınan kararın uygulanması ve harekete geçilmesi. 

3.OTONOM ARAÇLAR

Otomotiv Mühendisleri Birliği(SAE) tarafından 2014 yılında “Karayolu Motorlu Taşıtlar için Sürüş Otomasyon Sistemlerine İlişkin Terimlerin Sınıflandırması ve Tanımları” raporu yayınlanmıştır. Bu raporda otonom araç sistemleri tanımlanmış ve sistematik bir çerçeve açıklanmıştır. [1]Daha sonra 2018 yılında Avrupa Komisyonu “On the road to automated mobility: An EU strategy for mobility of the future’’  isimli bildirisinde otonom araçlarının derecelerinin belirlenmesinde SAE standartlarını benimsemiştir. [2]Bahse konu rapordan yola çıkarak bir tanımlama yapmak gerekirse eğer otonom; özellik itibariyle otomatikleştirilmiş faaliyetleri sağlama noktasında karar alıcı özelliğe sahip olması ve bunu dış müdahaleye ihtiyaç duymadan gerçekleştirmesi demektir. Bu rapora göre altı farklı otonom araç sınıflandırması vardır. Seviye sıfırdan başlar ve seviye beşe kadar gider. Seviye sıfırda tüm ana sistem insan eliyle kontrol edilirken seviye beşe doğru insan kontrolü azalır ve otonom araç kontrolü artar. Son seviye olan seviye beş durumunda ise tamamen araç otonomdur ve insan kontrolü gerekmez.

Bu rapora göre seviyeler şu şekilde sınıflandırılır;

Level-0(Otomasyon yok)

Tüm sistem tamamen ve sürekli olarak insan kontrolündedir.

Level-1(Sürücü asistanı)

Sürücü asistanı vardır. Araç şerit takibi, hız sabitleme, otomatik fren gibi fonksiyonları sağlar. Sürücü bu seviyede kontrolü devralmaya hazır olmalıdır.

Level-2(Kısmi Otomasyon)

Araç hem şerit takibi hem de hız değişimi gibi özellikleri aynı anda devralabilir. Sürücünün bu seviyede direksiyonu ve pedalı kullanmasına gerek yoktur. Ancak sürücü her zaman kontrolü tekrar sağlayacak şekilde hazır olmalı ve yolu izlemelidir.

Level-3(Koşullu Otomasyon)

Araç engel karşısında frenler ve çevresel koşulları kontrol altına alabilir. Ancak farklı hava durumlarında bu koşullara cevap veremez ise tekrar sürücü müdahalesi gerekecektir.

Level-4(Yüksek Otomasyon) 

Otonom araçlarda ulaşılan en yüksek gelişim aşamalarından biridir. Bu seviyede bütün sürüş aşamaları otonom sistem tarafından kontrol edilir. Sürücü artık gerekli değildir. Ancak ani değişen ve ekstrem koşullarda sistem uygun tepki vermeyebilir. 

Level-5(Tam Otomasyon)

Otonom araç sektöründe şu an için en yüksek seviyedir. Ekstrem koşullarda dahi sürücüye ihtiyaç duyulmaz. Bu seviye düzgün çalışması için makine öğreniminin en iyi şekilde tamamlanması gerekir.

Tam otonom şekilde çalışan araç örnek video : https://www.youtube.com/watch?v=tlThdr3O5Qo

4.OTONOM ARAÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Otonom araçların yakın gelecekte birçok dezavantaj ve avantajları olacağı açıktır. İlk olarak hukuki açıdan baktığımızda tam otonom araçların kaza yapması ve zarara sebebiyet vermesi durumunda sorumluluğun kime ait olacağının yasal düzenlemeler ile netleştirilmesi gerekmektedir[3]. Bununla birlikte bu teknolojinin yaygınlaşması bireysel talebi arttıracak ve yakıt tüketimini arttıracaktır. Otonom araçların bu sebeple doğa dostu olması elzemdir. Bir başka problem teşkil edecek konu ise bu araçların trafikte her daim birbirleri ile iletişim halinde olmaları ve yapay sinir ağı oluşturmalarıdır. Böyle büyük bir çapta ve dünyanın farklı bölgelerinde oluşturulmuş bu sistemlerin çok güçlü bir güvenlik sitemine ihtiyacı vardır. Örneğin bu sistemler kötü yazılımlarla (araçta kilitli kalınması, şerit sisteminin bloke edilmesi sonucu aracın yoldan çıkması, yayaların üzerine sürülmesi) kişilerin ölümüne sebebiyet verebilir. Ekonomi bakımından ise meslekleri şoför olan kişiler için istihdam azalacak ve önlem alınmaz ise büyük bir krize sebebiyet verecektir. Tabiki sadece olumsuz yönleri değil olumlu yönleri de vardır. Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan araştırmalar sonucundan meydana gelen trafik kazalarının %94 gibi büyük bir oranla insan tarafından kaynaklandığı belirtilmiştir. Otonom araçların kullanılması ile insan kaynaklı olan bu kazaların büyük bir çoğu engellenecek ve trafik kuralları en verimli bir şekilde uygulanacaktır.( Waymo Driver – Waymo) İşte tüm bu olumsuzlukları önlemek için ise şimdiden gerekli hukuki düzenlemeler ve adımların atılması gereklidir.

5-OTONOM ARAÇLARIN HUKUK BAKIMINDAN SORUMLULUĞU

Otonom araçların kazaya sebebiyet vermesi durumunda sorumluluğun kimlere ait olacağı mevcut mevzuat hükümleri ve yukarıda bahsettiğimiz otonom araç seviyeleri çerçevesinde değerlendirilmelidir.

Trafik kazası durumunda 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu ve diğer mevzuat hükümleri gereği sorumlular şu şekildedir:

1. Motorlu araç işletenler
2. Motorlu araç işleten gibi sorumlu olanlar
3. Sürücü ve sürücü yardımcıları
4. Taşımacılar
5. Sigortacılar
6. İşverenler

5.1.2918 Sayılı KTK md. 85 f. 1’e Göre Araç İşleticisinin Sorumluluğu(Tehlike Sorumluluğu)

2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu md. 85 f. 1’e göre “Bir motorlu aracın işletilmesi bir kimsenin ölümüne veya yaralanmasına yahut bir şeyin zarara uğramasına sebep olursa, […] motorlu aracın işleteni […] doğan zarardan […] sorumlu olurlar”. Bu hükme göre işletenin sorumlu tutulabilmesinin şartı aracın işletilmesidir. Hakim görüşe göre buradaki sorumluluk tehlike sorumluluğudur. Bu durumda kişi kusursuzda olsa tehlike sorumluluğu çerçevesinde belirli bir işi işlettiği için sorumlu olacaktır. Tehlikenin kaynağı bu görüşe göre aracın mekanik aksamının çalışması ve kullanılması, yani aracın işletilmesine ait tehlikedir. Bu tehlike ile mekanik aksanın yol açtığı arıza arasında ilişki olmalıdır. Örneğin otonom sürüş esnasında sensörün arızalanması ve bunun sonucunda kaza meydan gelmesi, bu aracın tehlike sorumluluğu ile ilişkilendirilebilecektir. Bu gibi durumlar tehlike unsurunun gerçekleştiği kabul edilecektir.[4]

İşleten oto pilot veya otonom aracın hatasına dayanarak sorumluluktan kurtulamaz. Çünkü madde çok açıktır. Nitekim KTK md. 86 f. 1’e göre işletenin sorumluluktan kurtulabilmesi için “kendisinin […] kusuru bulunmaksızın ve araçtaki bir bozukluk kazayı etkilemiş olmaksızın, kazanın bir mücbir sebepten veya zarar görenin veya bir üçüncü kişinin ağır kusurundan ileri geldiğini ispat” etmesi gerekmektedir. Yani aracın yazılımsal hata sonucunda örneğin sensörlerinin bozulması durumunda tehlike unsuru ortadan kalkmaz. Bu sebeple yazılımsal hata sonucu araçtan kaynaklanan kazaların mücbir sebep kapsamında değerlendirilip işleticinin sorumluluğunun kalkması mümkün gözükmemektedir. Bu yüzden teknolojinin nimetlerinden faydalanmak isteyen işletenin, bunların sebebiyet verebileceği zararlardan da sorumlu tutulması adil bir çözüm yolu olarak gözükmektedir. Sonuç olarak otonom araçlar veya diğer araçlar açısından araç işletenin sorumluluğu düzenlemesi kapsamında farklılık bulunmadığını söyleyebiliriz.

5.2.TBK md. 49 f. 1 Çerçevesinde Sürücünün Sorumluluğu(Kusur Sorumluluğu)

TBK 49. Maddeye göre kusur sorumluluğunun oluşabilmesi için ana unsur zarar verenin kusurlu davranışıdır.

MADDE 49- Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür.

Yukarıda otonom araç sınıflandırmasında tam otonom (Level-5) dışındaki araçlar bakımından kusurun tespiti hukuki durumunda değişiklik olmayacaktır. Çünkü diğer durumlarda mutlaka insan unsuru var ama hakimiyet oranı değişmektedir.

KTK md. 3’te yer verilen tanıma göre sürücü, “Karayolunda, motorlu veya motorsuz bir aracı veya taşıtı sevk ve idare eden kişidir”. Şoför ise “Karayolunda, ticari olarak tescil edilmiş bir motorlu taşıtı süren kişidir”. Tam otonom sistemde ise bu tanımlardan farklı olarak aracın sürücüsü yoktur. Aracın kontrolü yani aracı sevk ve idare eden 3. Maddeden farklı olarak kişi değil otonom sistemdir.

Tarafı olduğumu uluslararası düzenlemeler ve mevzuatlara baktığımız ise 1968 Tarihli Viyana Karayolu Trafiği Konvansiyonu ve 2918 Sayılı KTK görmekteyiz. Bu düzenlemelere göre sürücü mutlaka gerçek kişi olmalıdır. Bu sebeple güncel mevzuatımız bakımından tam otonom(Level-5) olan bir aracın karayollarında seyri mümkün değildir. Ancak kanunu düzenleme yapılıp bu araçlar trafiğe çıkabilirler. Bir görüşe göre araç içindeki insanlar ise 2918 sayılı kanuna göre yolcu sayılacağından bu kişilere sorumluluk yüklemek pek mümkün gözükmemektedir. Ancak biz bu görüşe katılmamaktayız. Burada önem teşkil eden husus TBK 49/1 gereğince sürücüden beklenecek özenin nasıl tespit edileceğidir. Araç sürücüsü bu durumda kendisinden beklenebilecek bütün özeni göstermelidir. Bu düzenleme doğrultusunda sürüden gerekli özeni yok saymak ve sürücüyü sorumluluktan tamamen muaf tutmak isabetli ve gerçekçi değildir. Bu yüzden otonom sistemlerde hiçbir şekilde sürücüden özenli davranış beklememek isabetli değildir. Örneğin otonom sistemini şehir içinde dar sokaklarda kullanıp bu esnada uyumak ve bu sebeple sürücünün sorumlu tutulmaması isabetsiz olacaktır. Bu durumda sürücü özen yükümlüğünü yerine getirmemiş ve menfaat dengesine aykırı hareket etmiş olacaktır.

Sürücünün özen yükümlülüğü açısından birkaç örnek daha vermek konuyu daha iyi anlamamızı sağlayacaktır. Örneğin kişi özen yükümlülüğü gereği otonom sistem tarafından uyarıları dikkat almalı ve gecikmeden tepki verebilmelidir. Sürücü açısından tehlike sorumluluğu değil kusur sorumluluğu uygulandığından sürücünün kusurunun olmadığı bir durumda sürücüyü sorumlu tutmak hukuk ilkeleri ile bağdaşmaz. Örneğin gerekli tüm bakımların yapılması hatta gerekli uyarılara zamanında tepki verip kontrolün ele alınmasına rağmen otonom araçtan kaynaklanan hata sonucu kaza meydana gelirse, sürücünün kusurlu olduğunu söylemek TBK 49/1 ile bağdaşmayacaktır. Çünkü burada özen yükümlülüğü yerine getirilmiştir.

Sonuç olarak bu düzenlemeler tam otonom araçlar bakımından yetersizdir. Çünkü tam otonom araçlardaki kişilerin sürücü mü yoksa yolcu mu olduğu belirsizdir. Ancak ister yolcu ister sürücü olsun sistem tarafından yapılan uyarılar dikkate alınmalı ve kişiler kendisinden beklenen gerekli özeni yerine getirmelidir aksi halde kusurlu sorumluluk hükümlerine gidilebilecektir.

5.3.Araç Üreticisinin Sorumluluğu:

Bunların yanında 7223 Sayılı Ürün Güvenliği Ve Teknik Düzenlemeler Kanunu bakımından kanunun 3. maddesinde tanımları yapılan imalatçı (üretici), ithalatçı ve dağıtıcıların sorumluluğuna da gidilebilecektir.

7223 sayılı kanun bakımından bu kişilerin tazminat sorumlulukları kanunun 6 maddesinde belirtilmiştir. 7223 sayılı kanun 6. Madde:

“(1) Ürünün, bir kişiye veya bir mala zarar vermesi halinde, bu ürünün imalatçısı veya ithalatçısı zararı gidermekle yükümlüdür.

(2) İmalatçı veya ithalatçının sorumlu tutulabilmesi için, zarar gören tarafın uğradığı zararı ve uygunsuzluk ile zarar arasındaki nedensellik bağını ispat etmesi zorunludur.

(3) Ürünün sebep olduğu zarardan birden fazla imalatçı veya ithalatçının sorumlu olması halinde, bunlar müteselsilen sorumlu tutulurlar.

(4) İmalatçı veya ithalatçıyı üründen kaynaklanan tazminat sorumluluğundan kurtaran ya da bu sorumluluğu azaltan sözleşmelerin ilgili maddeleri hükümsüzdür.

(5) Ürünün sebep olduğu zarar nedeniyle ödenecek maddi ve manevi tazminat miktarının belirlenmesinde 11/1/2011 tarihli ve 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır.

(6) Tazminat talebi için zamanaşımı süresi, zarar görenin zararı ve tazminat yükümlüsünü öğrendiği tarihten itibaren üç yıl ve her halde zararın doğduğu tarihten itibaren on yıldır.

(7) Diğer kanunlardaki tazminat sorumluluğuna ilişkin hükümler saklıdır.”

Tazmin edilmesi gereken bir durumda sorumlular nasıl belirlenmeli?
Araç işleten, sigorta şirketi, dağıtıcılar, ithalatçılar vb. kişiler doğan zararın karşılanması bakımından 6098 sayılı yasanın müteselsil sorumluluğu düzenleyen 61. Ve 62. Maddeleri uygulama bulacaktır. Böylece ihbarın ithalatçı, dağıtıcı vb. kişilere yapılması gerekecektir.

 Müteselsil sorumluluk

a. Dış ilişkide MADDE 61- Birden çok kişi birlikte bir zarara sebebiyet verdikleri veya aynı zarardan çeşitli sebeplerden dolayı sorumlu oldukları takdirde, haklarında müteselsil sorumluluğa ilişkin hükümler uygulanır. 

b. İç ilişkide MADDE 62- Tazminatın aynı zarardan sorumlu müteselsil borçlular arasında paylaştırılmasında, bütün durum ve koşullar, özellikle onlardan her birine yüklenebilecek kusurun ağırlığı ve yarattıkları tehlikenin yoğunluğu göz önünde tutulur. Tazminatın kendi payına düşeninden fazlasını ödeyen kişi, bu fazla ödemesi için, diğer müteselsil sorumlulara karşı rücu hakkına sahip ve zarar görenin haklarına halef olur

5.4.Sigorta Hukuku Açısından İnceleme:

Araç işletenlerin KTK 85. maddesindeki sorumluluklarının karşılanmasını sağlamak üzere mali sorumluluk sigortasını yapmaları zorunludur. Zorunlu mali sorumluluk sigortası yaptırmayan araçların trafiğe çıkması yasaktır. Kaza sonucu zarar gören ya doğrudan araç işletene ya da bunun sigortasına başvuracaktır. Bu sebeple zarar görenin doğrudan araç üreticisine başvurma ihtimali düşüktür. Nitekim araç işleten veya araç işletenin sigorta şirketi zarar görene ödediği tazminatı araç üreticisinden rücu etme yoluna gidecektir.

6.SONUÇ

Otonom araçların hukuki sorumluluğuna dair yapılan değerlendirmeler sonucunda farklı seviyede otonom araç türleri olduğu ve bu sebeple her somut olayın şartlarının ayrı ayrı dikkate alınması gerekir. Genel olarak bakıldığında aracın otonom seviyesi ne olursa olsun tehlike sorumluluğu çerçevesinde araç işletenin sorumluluğunda (KTK 85/1)bir değişiklik olmayacaktır. Ancak sürücünün sorumluluğunda durum daha farklı olacaktır. Katıldığımız görüşe göre otonom sistemde sürücü her türlü sorumluluktan muaf kılınmamalı ancak gerekli özeni göstermediği durumlarda sorumlu kılınmalıdır.  

Yakın bir gelecekte otonom araçların kullanımı artacak ve gerekli hukuki zeminin oluşturulmaması durumunda birden çok soruna sebebiyet verecektir. Bu yüzden hukuk her zaman güncelliğini korumalı ve salt sosyal bilimler ile kalmamalıdır.

(En iyi başlangıç vaktinde harekete geçebilmektir.)

7.KAYNAKLAR
1-OTONOM ARA__LAR VE HUKUK__ SORUMLULUK[#693701]-980920.pdf

2-Otonom Araçların Sorumluluk Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi-Emre Sandıkcı https://www.hukukihaber.net/makale/otonom-araclarin-sorumluluk-hukuku-bakimindan-degerlendirilmesi-h443065.html

3-Trafik Kazalarında Hukuki Sorumluluk Ve Sigorta - Hukuki İncelemeler Kütüphanesi (turkhukuksitesi.com)

4-https://www.bbc.com/news/uk-england-cambridgeshire-57266371

5-Otonom Araçlar ve Hukuki Sorumlulukları - Hukuk ve Bilişim Dergisi (hukukvebilisim.org)

6-Kapak resmi : https://wallpaperaccess.com/fast-future-car

[1] J3016C: Taxonomy and Definitions for Terms Related to Driving Automation Systems for On-Road Motor Vehicles - SAE International

[2]  https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2018:0283:FIN:EN:PDF

[3] https://www.hukukihaber.net/makale/otonom-araclarin-sorumluluk-hukuku-bakimindan-degerlendirilmesi-h443065.html

[4] M. S. Çekin , "OTONOM ARAÇLAR VE HUKUKİ SORUMLULUK", Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, sayı. 33, ss. 283-346, Oca. 2018